جدال حقوقی فیلم «قهرمان» با ادعای آزاده مسیح‌زاده مبنی بر آنکه به اتهام «سرقت ادبی» برای اصغر فرهادی «قرار جلب به دادرسی» صادر شده و سپس پاسخ وکیل فرهادی، به مرحله جدیدی وارد شده است.
مسیح‌زاده شاگرد کارگاه‌های آموزشی فرهادی بود که در ماه‌های اخیر این ادعا را مطرح کرد که فیلم آخر کارگردان مشهور ایرانی بر اساس تحقیقات و مستند او به نام «دو سر برد، دو سر باخت» ساخته شده و فرهادی حقوق او را نقض کرده است. این جدال در هفته‌های اخیر و بعد از آنکه «قهرمان» در نامزدی برای اسکار ۲۰۲۲ ناکام ماند، حتی در رسانه‌های بین‌المللی هم بازتاب یافت. حالا کاوه راد، وکیل اصغر فرهادی، در یک موضع‌گیری جدید می‌گوید که علاوه بر مسیح‌زاده، زندانی شیرازی که داستان زندگی‌اش دستمایه فیلم «قهرمان» شد، هم از موکل او به اتهام لطمه زدن به حیثیتش شکایت کرده است. به گفته او، ادعای سهیم شدن از درآمد حاصل از فروش این فیلم و دعوی زندانی شیرازی در دادگاه رد شد؛ اما اتهام «نقض حقوق مولف» همچنان در حال رسیدگی است.
وکیل فرهادی چند ماه پیش خبر داد که موکلش از آزاده مسیح‌زاده به اتهام تهمت و افترا شکایت کرده و مسیح‌زاده هم می‌گوید که دادگاه برای این اتهام قرار منع تعقیب صادر کرده است. با این حال، شکایت متقابل این دو از یکدیگر تا به حال برای کارگردان ایرانی برنده دو جایزه اسکار تبعات بیشتری داشته است.
از جشنواره کن تا اکران در ایران
«قهرمان» که در دوران همه‌گیری کرونا بدون پوشش خبری در ایران تولید شد، نخستین بار اوایل تابستان ۱۴۰۰ در جشنواره فیلم کن روی پرده رفت. این فیلم در بخش مسابقه اصلی برای جایزه نخل طلایی رقابت می‌کرد و در پایان جایزه بزرگ (دومین جایزه مهم جشنواره) را به شکل مشترک با یک فیلم فنلاندی به دست آورد.
در آن زمان، مسیح‌زاده به شکل محدود از شباهت این فیلم با مستند خود صحبت کرد اما ادعای او به دلیل موفقیت «قهرمان» موردتوجه رسانه‌ها قرار نگرفت. از همان زمان کارزار فیلم جدید فرهادی برای رسیدن به اسکار آغاز شد و به همین دلیل باید در ایران روی پرده می‌رفت. وقتی قرار شد «قهرمان» از اوایل آبان ۱۴۰۰ در ایران اکران شود، ماجرا به مرحله جدیدی وارد شد و هم‌زمان با آغاز نمایش عمومی، ناگهان مستند «دو سر برد، دو سر باخت» هم به شکل رایگان روی یوتیوب بارگذاری و منتشر شد. تماشای این مستند شباهت‌های انکارناپذیر دو اثر را نشان می‌داد و به‌تدریج برخی تماشاگران فیلم فرهادی که این مستند را هم دیده بودند، در رسانه‌های اجتماعی از شباهت میان آن‌ها نوشتند.
کار به جایی رسید که دو صنف فعال در حوزه سینمای مستند یعنی انجمن مستندسازان و انجمن صنفی کارگردانان سینمای مستند درباره ادعای مسیح‌زاده موضع‌گیری کردند. روز ۲۲ آبان در حالی که اکران «قهرمان» به هفته سوم نرسیده بود، وکیل فرهادی برای اولین بار خبر داد که فرهادی در جریان کارگاهی آموزشی در سال ۱۳۹۳، به شاگردانش سوژه ساخت مستند می‌داد که یکی از آن‌ها، ماجرای یک زندانی مهریه در شیراز بود که کیفی پر از طلا پیدا کرده بود. به گفته کاوه راد، این اتفاق که فیلم بر اساس آن ساخته شد، در سال ۱۳۹۱ رخ داد و تلویزیون و مطبوعات درباره آن گزارش‌هایی منتشر کرده بودند. مسیح‌زاده هم که اهل شیراز بود، «تحت نظارت و راهنمایی» فرهادی سراغ این سوژه رفت.
او همچنین خبر داد که مسیح‌زاده در سال ۱۳۹۸ در کارگاه جدید فرهادی ثبت‌نام کرده، در حضور «دو شاهد»، دستخطی می‌نویسد و امضا می‌کند که بر اساس آن، «ایده و طرح» مستندش متعلق به فرهادی بوده است. وکیل فرهادی در ادامه خبر داد که مستندات ماجرا به خانه سینما ارائه شده اما «به دلیل تداوم رفتارهای غیرحرفه‌ای و فضاسازی‌های رسانه‌ای اخیر»، او به نمایندگی از فرهادی از آزاده مسیح‌زاده به دادسرای فرهنگ و رسانه و شورای صیانت خانه سینما شکایت کرده است.
از زمان طرح این ادعا، شرکت‌کنندگان در کارگاه اصغر فرهادی به دو قسمت تقسیم شدند. عده‌ای از فرهادی حمایت کردند و با نوشتن استشهادیه‌ای تایید کردند که طرح و ایده از طرف او به مسیح‌زاده ارائه شده بود. این نکته در بیانیه آبان‌ماه وکیل فرهادی هم آمده است؛ اما عده دیگری از هنرجویان هم به نفع مسیح‌زاده بیانیه صادر کردند.
Read More
This section contains relevant reference points, placed in (Inner related node field)
هم‌زمان با این کش‌وقوس‌ها، نگار اسکندرفر، مدیر موسسه کارنامه که کارگاه اصغر فرهادی در آن برگزار شده بود، با انتشار متنی تاکید کرد که «محصول کلاس» شامل فیلم، داستان، فیلمنامه و غیره «متعلق به هنرجو» است و اگر مدرس بخواهد از اثر هنرجو استفاده کند، باید به این موسسه اطلاع دهد.
امضا گرفتن در شرایط خاص
در حالی که به نظر می‌رسید بعد از اعلام خبر شکایت فرهادی از مسیح‌زاده، این جنجال فروکش می‌کند، مجله تجربه در شماره بهمن ۱۴۰۰ مصاحبه‌ای بلند با مسیح‌زاده منتشر کرد که روایت او از ساخته شدن مستندش و بعد رضایت دادن به واگذاری طرح و ایده مستندش به فرهادی را شرح می‌داد. بر اساس گفته‌های او در این مصاحبه، سوژه زندانی شیرازی جزو موضوع‌های اعلام شده فرهادی برای هنرجویان نبود و مسیح‌زاده خود آن را پیشنهاد داده بود و با تحمل سختی‌های فراوان آن را آماده نمایش کرد و به چند جشنواره منطقه‌ای در ایران هم ارائه داد.
آنچه از این مصاحبه در رسانه‌های اجتماعی و عمومی موردتوجه قرار گرفت، شیوه‌ای بود که به گفته مسیح‌زاده، فرهادی در سال ۱۳۹۸ از او امضا گرفته بود. او می‌گوید که در سال ۱۳۹۸ ناگهان فرهادی در حضور همسرش پریسا بخت‌آور و منشی موسسه بامداد فیلم، کاغذی مقابل او می‌گذارد که تایید کند طرح و ایده متعلق به فرهادی بوده است. مسیح‌زاده همچنین گفت که فرهادی به او وعده داد در فیلم جدیدش از او به عنوان «بازیگر» یا «منشی صحنه» استفاده کند. وقتی او به‌ناچار کاغذ را امضا کرد و چند روز بعد سراغ فرهادی رفت تا درباره ماجرا گفت‌وگو کند، فرهادی به او گفت: «از این به بعد هر وقت کاغذی را جلو تو گذاشتند، بدون نشان دادن به وکیلت امضایش نکن تا استرس نگیری.»
مسیح‌زاده این را هم گفت که وقتی از آغاز فیلمبرداری «قهرمان» در شیراز باخبر شد، تلاش کرد با فرهادی سر صحنه صحبت کند اما این کارگردان مشهور حاضر نشد او را ببیند. این روایت تاحد زیادی تصویری تیره‌وتار از اصغر فرهادی ارائه می‌داد و برای عده‌ای از خوانندگان مصاحبه باورپذیر بود و آن را حساب‌های خود در رسانه‌های اجتماعی بازتاب دادند.
ماجرای دو نسخه از فیلم مستند
به دنبال انتشار این مصاحبه، متن بلندی در دو بخش از طرف گروه سازنده فیلم «قهرمان» منتشر شد که مهم‌ترین نکته آن اشاره به ساخت دو نسخه از مستند «دو سر برد، دو سر باخت» بود. در این بیانیه فاش شد که نسخه اول این مستند ۲۹ دقیقه بوده و «ساختاری گزارشی و کاملا مصاحبه‌محور» داشته است. اما دو هفته بعد از اکران «قهرمان» در ایران، نسخه‌ای ۴۴ دقیقه‌ای از این مستند منتشر شد که مبنای قضاوت‌ها درباره شباهت دو فیلم قرار گرفت. سازندگان «قهرمان» ادعا کردند «هدف این هنرجو نزدیک کردن تا حد امکان این مستند به فیلم قهرمان بوده است» و پرسیدند اگر هدف مسیح‌زاده اثبات کپی‌برداری بود، «چرا همان نسخه‌ی ۲۹ دقیقه‌ای برای مقایسه منتشر نشد؟»
مسیح‌زاده در واکنش به این متن درباره وجود دو نسخه از فیلم و دلایل احتمالی تدوین مجدد و ارائه نسخه دوم توضیحی نداد، اما در اینستاگرام از اینکه توضیحات به اسم «گروه فیلم قهرمان» منتشر شده و اصغر فرهادی نامش را پای این بیانیه نگذاشته است، انتقاد کرد.
آنچه در بیانیه سازندگان قهرمان و وکیل فرهادی تکرار می‌شود، استناد به افشا شدن موضوع از طریق رسانه‌های عمومی است و اینکه بر اساس قوانین کپی‌رایت، وقتی چنین اتفاقی می‌افتد، کسی نمی‌تواند مدعی مالکیت مادی یا معنوی یک سوژه برای اثر نمایشی باشد. به علاوه، آن‌ها توضیح دادند که بعد از نمایش «قهرمان» در جشنواره کن و شکایت مسیح‌زاده از فرهادی به خانه سینما، قرار بود نام او تحت عنوان «تحقیق و پژوهش» در تیتراژ فیلم بیاید و دستمزدش پرداخت شود، اما او با این شیوه مخالفت کرد و خواستار سهیم شدن در همه درآمدهای حاصل از نمایش داخلی و خارجی فیلم شد.
تحولات بعد از ناکامی در اسکار
حضور «قهرمان» در فهرست اولیه نامزدهای بخش بهترین فیلم بین‌المللی و به دست آوردن نامزدی جایزه گلدن گلوب باعث شد فرهادی بیشتر وقتش را در آمریکا برای مصاحبه با رسانه‌های این کشور بگذراند. اما در نهایت فیلم از راهیابی به جمع پنج نامزد نهایی اسکار در این رشته بازماند. با نزدیک شدن به زمان برگزاری مراسم اسکار، به‌تدریج رسانه‌های آمریکایی هم به سراغ موضوع شکایت متقابل فرهادی و مسیح‌زاده رفتند. نشریه هالیوود ریپورتر در گزارشی نوشت اگر شکایت فرهادی از مسیح‌زاده در دادگاه به نتیجه برسد، مجازات «۷۴ ضربه شلاق» در انتظار او است. سه روز بعد از برگزاری اسکار هم شبکه ای‌بی‌سی نیوز درباره ماجرا با مسیح‌زاده مصاحبه کرد.
روز ۱۵ فروردین و بعد از آنکه مسیح‌زاده از قرار نهایی جلب به دادرسی فرهادی به اتهام سرقت ادبی خبر داد، هالیوود ریپورتر در گزارش دیگری نوشت که فرهادی در دادگاهی در ایران «مجرم» شناخته شده است. وکیل فرانسوی کمپانی ممنتو که تهیه و پخش «قهرمان» را بر عهده دارد، هنوز واکنشی نشان نداده است اما کاوه راد، وکیل ایرانی فرهادی، اعلام کرد که صدور «قرار» به معنای صدور «حکم نهایی دادگاه» نیست و پرونده در دادگاه کیفری و سپس دادگاه تجدید نظر رسیدگی خواهد شد.
اصغر فرهادی تا پیش از «قهرمان» در مسیری رو به پیشرفت مداوم بود. به دست آوردن دو جایزه اسکار و تحسین شدن در جشنواره‌های معتبر اروپایی مانند کن و برلین از او چهره‌ای پرافتخار در سطح بین‌المللی ساخت. فیلم‌هایش در دهه ۱۳۹۰ در ایران پرفروش بودند و او دو فیلم «گذشته» و «همه می‌دانند» را هم در اروپا با حضور بازیگران سرشناس بین‌المللی ساخت. اما به نظر می‌رسد در آستانه قرن جدید شمسی، ناکامی‌های او آغاز شده و فروش کمتر از انتظار «قهرمان» در ایران و جا ماندن از رقابت اسکار با ماجرای شکایت یک هنرجوی سابق روزهای نه‌چندان خوبی را برای او رقم زده است.
جدال حقوقی اخیر سر مالکیت معنوی آخرین فیلم فرهادی تا همین‌جا هم بخش زیادی از شهرت و اعتبار او را مخدوش کرده است. اگر فرهادی در این پرونده قضایی -که کارش به دادگاه کیفری کشیده- محکوم شود و اتهام «سرقت ادبی» درباره او به اثبات برسد، شاید حتی آینده حرفه‌ای او به خطر بیفتد و ماجرای قهرمان سقوط کرده‌ای که در آخرین فیلمش روایت کرد، در دنیای واقعی برای خودش تکرار شود.
